पाठ्यक्रमस्य सफलसमाप्तेरनन्तरं छात्राः लघुसिद्धान्तकौमुद्याद्यनुसारंवाक्यादिसंरचनां तत्सम्बद्धान्यविषयांश्च सम्यग्ज्ञातुं प्रयोक्तुं च समर्थाःभविष्यन्ति ।अयं पाठ्यक्रमः स्नातकक्षायां पठतां छात्राणां कृते तु वर्तत एव, स्नातककक्षांसमुत्तीर्णानाम् अन्यप्रतियोगिपरीक्षायाः सन्नद्धतां कुर्वाणानां जिज्ञासूनांछात्राणां च कृतेऽपि उपयोगी भविष्यति ।सप्ताहः-1 लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 1 (व्याकरण-प्रत्याहारादिपरिचयः) लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 2 (संज्ञादिपरिचयः) लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 3 (अच्सन्धि परिज्ञानम्) लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 4 (हलसन्धि परिज्ञानम्) लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 5 (विसर्गसन्धिप्रभृति परिज्ञानम्) सप्ताहः-2 लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 6 (कारकादिपरिचयः प्रथमाविभक्तिश्च) लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 7 (कर्मकारक द्वितीयाविभक्तिश्च) लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 8 (कर्तृकरणादिसंज्ञाविधानं तृतीया-चतुर्थीविभक्तिश्च) लघुसिद्धान्तकौमुदीस्थ-विभक्त्यर्थप्रकरणम् - 9 (अपादानाधिकरणादि-संज्ञाविधानं पंचम्यादिविभक्तिश्च) सप्ताहः-3 वाच्यम् (कर्तृकर्मभाववाच्यानि) -1 वाच्यम् (कर्तृकर्मभाववाच्यानि) -2 वाच्यम् (कर्तृकर्मभाववाच्यानि) -3 वाच्यम् (कर्तृकर्मभाववाच्यानि) -4 सप्ताहः-4 लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 1 (तव्यत्प्रत्ययः) लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 2 (अनीयर-यत्-ण्यत्-प्रत्ययाः) लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः -3(शतृशानच्प्रत्ययौ) लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 4 (क्त-क्तवतुप्रत्ययौ) सप्ताहः-5 लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 5 (क्त्वाप्रत्ययः) लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः – 6 (क्त्वाप्रत्ययः) लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 7 (ल्यप्प्रत्ययः) लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 8 (तुमुन्प्रत्ययः) सप्ताहः-6 लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 9 लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 10 लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 11 (तद्वितेषुमतुप्-इनि-ठन्-पिनि- श-न-इलच्-र-प्रत्ययाः) लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारं कृत्प्रत्ययाः - 12 (टाबादिस्त्रीप्रत्ययाः) सप्ताहः-7 आंग्लभाषातः संस्कृते संस्कृताद् आंग्लभाषायां चानुवादः – 1 आंग्लभाषातः संस्कृते संस्कृताद् आंग्लभाषायां चानुवादः – 2 आंग्लभाषातः संस्कृते संस्कृताद् आंग्लभाषायां चानुवादः – 3 सप्ताहः-8 हिन्दीभाषातः संस्कृते संस्कृताद् हिन्द्यां चानुवादः – 1 हिन्दीभाषातः संस्कृते संस्कृताद् हिन्द्यां चानुवादः – 2 हिन्दीभाषातः संस्कृते संस्कृताद् हिन्द्यां चानुवादः – 3 हिन्दीभाषातः संस्कृते संस्कृताद् हिन्द्यां चानुवादः – 4 सप्ताहः-9 हिन्दीभाषातः संस्कृते संस्कृताद् हिन्द्यां चानुवादः -5 हिन्दीभाषातः संस्कृते संस्कृताद् हिन्द्यां चानुवादः -6 हिन्दीभाषातः संस्कृते संस्कृताद् हिन्द्यां चानुवादः -7 सप्ताहः-10 व्यावहारिकसंस्कृतम् (संस्कृतसम्भाषणम्) - 1 व्यावहारिकसंस्कृतम् (संस्कृतसम्भाषणम्) – 2 व्यावहारिकसंस्कृतम् (संस्कृतसम्भाषणम्) – 3 व्यावहारिकसंस्कृतम् (संस्कृतसम्भाषणम्) – 4 सप्ताहः-11 परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 1 (निबन्ध-स्वरूपादिपरिचयः) परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 2 (वेदाः) परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 3 (उपनिषद्) परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 4 (संस्कृतभाषा) परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 5 (संस्कृतिः) सप्ताहः-12 परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 6 (रामायणम्) परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 7 (महाभारतम्) परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 8 (पुराणम्) परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 9 (गीता) परम्परागतविषयक- निबन्धाः - 10 (प्रमुखसंस्कृत कवयः तत्कृतयश्च) सप्ताहः-13 आधुनिकविषये निबन्धाः- 1 (मनोरंजनम) आधुनिकविषये निबन्धाः- 2 (की्रडा) आधुनिकविषये निबन्धाः- 3 (राष्ट्रियघटनाक्रमाः) आधुनिकविषये निबन्धाः- 4 (अन्तराष्ट्रियघटनाक्रमाः) सप्ताहः-14 आधुनिकविषये निबन्धाः- 5 (सामाजिकसमस्याः) आधुनिकविषये निबन्धाः- 6 (पर्यावरणम्) आधुनिकविषये निबन्धाः- 7 (संगणकम्)
Overview
Syllabus
CBCS इत्याधारितोऽयं “Sanskrit Composition & Communication (संस्कृतसंरचना एवं संचारः) इतिनामकः पाठ्यक्रमः
स्नातककक्षायाः (प्रतिष्ठायाः) षष्ठसत्रपूरकः अर्थात् बी.ए (ऑनर्स) इत्यस्याः षष्ठसत्रस्य कृते वर्तते । अत्र अध्यापनसंरचनादिविषयकम्
एतत्सम्बद्धान्यविषयकं च शिक्षणं बोधनं वा पाठ्यक्रमे निर्धारितग्रन्थानुसारं(लघुसिद्धान्तकौमुद्याद्यनुसारं) भविष्यति ।
अनेन प्रकारेणायं “संस्कृतसंरचना एवं संचारः” इति नामकः पाठ्यक्रमः निम्नरूपेण विभक्तो वर्तते ।
१. विभक्त्यर्थप्रकरणं, वाच्यं, कृत्प्रत्ययाश्च ।
२. अनुवादः संचारश्च ।
३. निबन्धः
१. “विभक्त्यर्थप्रकरणं वाच्यं कृत्प्रत्ययाश्च” इत्याख्ये विभागे छात्राः सर्वप्रथमं लघुसिद्धान्तकौमुद्याः सामान्यपरिचयपूर्वकं तदीयविभक्त्यर्थप्रकरणानुसारं
कर्तृकर्मकरणादिकारकपरिचयं विभक्तिपरिचयपूर्वकप्रथमाद्वितीयादिविभक्तिविधानं तत्तदर्थं च ज्ञास्यन्ति । ततः परं कर्तृवाच्यं कर्मवाच्यं भाववाच्यं चेति
वाक्यसंरचनादृष्ट्या वाच्यत्रयं ज्ञास्यन्ति । अनन्तरं कृत्यप्रत्ययेषु लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारेण - तव्यत्, तव्य, अनीयर्, यत्, ण्यत्, ण्वुल्, तृच्, अण्, क्त, क्तवतु,
शतृ, शानच्, तुमुन्, क्त्वा, ल्यप्, ल्युट्, घञ्, क्तिन् इत्येतान् प्रत्ययान् सूत्रनिर्देशादिसहितान् पठिष्यन्ति, पठित्वा च तत्तत्प्रत्ययद्वारा सूत्रनिर्देशपूर्वककृदन्तशब्दनिर्माणे
तत्प्रयोगे च समर्था भविष्यन्ति ।
२. “अनुवादः संचारश्च” - इत्यस्मिन् भागे छात्राः कारकसमासकृत्प्रत्ययाद्यनुसारेण हिन्दीभाषातः आङ्ग्लभाषातश्च संस्कृते अनुवादं कर्तुं ज्ञास्यन्ति ।
एवमेव संस्कृतात् हिन्द्याम् आङ्ग्लभाषायां च अनुवादं कर्तुं संस्कृतसंचारं (संस्कृतेन सम्प्रेषणसम्पर्कादिकं) संस्कृतवार्तालापं च ज्ञास्यन्ति ।
३. निबन्धः – इत्यस्मिन् भागे छात्राणां कृते पारम्परिकविषयान् आधुनिकविषयान् चावलम्ब्य निबन्धलेखनादिकं ज्ञापयिष्यते ।
छात्राः इमं भागमधीत्य पारम्परिकविषयेषु आधुनिकविषयेषु च निबन्धलेखनादौ समर्थाः भविष्यन्ति । अत्र पारम्परिकविषयेषु वेदः, उपनिषद्, संस्कृतभाषा, संस्कृतिः,
रामायणम्, महाभारतम्, पुराणम्, गीता, प्रमुखसंस्कृतकाव्यानि चेति विषयानधिकृत्य निबन्धाः प्रस्तुताः सन्ति ।
आधुनिकविषयेषु च मनोरंजन-क्रीडा-राष्ट्रियान्ताराष्ट्रियघटनाक्रम-सामाजिकसमस्याप्रभृतिविषयानधिकृत्य निबन्धाः निदर्शिताः सन्ति ।
प्रदत्तपाठ्यक्रमसम्बद्धगृहकार्यादिसहितोऽयंपाठ्यक्रमः चतुर्दशसप्ताहात्मको वर्तते । ततश्च पाठ्यक्रमे पूर्णे जाते सति अग्रिमे (प्रायः पञ्चदशे) सप्ताहे
परीक्षा भविष्यति ।
स्नातककक्षायाः (प्रतिष्ठायाः) षष्ठसत्रपूरकः अर्थात् बी.ए (ऑनर्स) इत्यस्याः षष्ठसत्रस्य कृते वर्तते । अत्र अध्यापनसंरचनादिविषयकम्
एतत्सम्बद्धान्यविषयकं च शिक्षणं बोधनं वा पाठ्यक्रमे निर्धारितग्रन्थानुसारं(लघुसिद्धान्तकौमुद्याद्यनुसारं) भविष्यति ।
अनेन प्रकारेणायं “संस्कृतसंरचना एवं संचारः” इति नामकः पाठ्यक्रमः निम्नरूपेण विभक्तो वर्तते ।
१. विभक्त्यर्थप्रकरणं, वाच्यं, कृत्प्रत्ययाश्च ।
२. अनुवादः संचारश्च ।
३. निबन्धः
१. “विभक्त्यर्थप्रकरणं वाच्यं कृत्प्रत्ययाश्च” इत्याख्ये विभागे छात्राः सर्वप्रथमं लघुसिद्धान्तकौमुद्याः सामान्यपरिचयपूर्वकं तदीयविभक्त्यर्थप्रकरणानुसारं
कर्तृकर्मकरणादिकारकपरिचयं विभक्तिपरिचयपूर्वकप्रथमाद्वितीयादिविभक्तिविधानं तत्तदर्थं च ज्ञास्यन्ति । ततः परं कर्तृवाच्यं कर्मवाच्यं भाववाच्यं चेति
वाक्यसंरचनादृष्ट्या वाच्यत्रयं ज्ञास्यन्ति । अनन्तरं कृत्यप्रत्ययेषु लघुसिद्धान्तकौमुद्यनुसारेण - तव्यत्, तव्य, अनीयर्, यत्, ण्यत्, ण्वुल्, तृच्, अण्, क्त, क्तवतु,
शतृ, शानच्, तुमुन्, क्त्वा, ल्यप्, ल्युट्, घञ्, क्तिन् इत्येतान् प्रत्ययान् सूत्रनिर्देशादिसहितान् पठिष्यन्ति, पठित्वा च तत्तत्प्रत्ययद्वारा सूत्रनिर्देशपूर्वककृदन्तशब्दनिर्माणे
तत्प्रयोगे च समर्था भविष्यन्ति ।
२. “अनुवादः संचारश्च” - इत्यस्मिन् भागे छात्राः कारकसमासकृत्प्रत्ययाद्यनुसारेण हिन्दीभाषातः आङ्ग्लभाषातश्च संस्कृते अनुवादं कर्तुं ज्ञास्यन्ति ।
एवमेव संस्कृतात् हिन्द्याम् आङ्ग्लभाषायां च अनुवादं कर्तुं संस्कृतसंचारं (संस्कृतेन सम्प्रेषणसम्पर्कादिकं) संस्कृतवार्तालापं च ज्ञास्यन्ति ।
३. निबन्धः – इत्यस्मिन् भागे छात्राणां कृते पारम्परिकविषयान् आधुनिकविषयान् चावलम्ब्य निबन्धलेखनादिकं ज्ञापयिष्यते ।
छात्राः इमं भागमधीत्य पारम्परिकविषयेषु आधुनिकविषयेषु च निबन्धलेखनादौ समर्थाः भविष्यन्ति । अत्र पारम्परिकविषयेषु वेदः, उपनिषद्, संस्कृतभाषा, संस्कृतिः,
रामायणम्, महाभारतम्, पुराणम्, गीता, प्रमुखसंस्कृतकाव्यानि चेति विषयानधिकृत्य निबन्धाः प्रस्तुताः सन्ति ।
आधुनिकविषयेषु च मनोरंजन-क्रीडा-राष्ट्रियान्ताराष्ट्रियघटनाक्रम-सामाजिकसमस्याप्रभृतिविषयानधिकृत्य निबन्धाः निदर्शिताः सन्ति ।
प्रदत्तपाठ्यक्रमसम्बद्धगृहकार्यादिसहितोऽयंपाठ्यक्रमः चतुर्दशसप्ताहात्मको वर्तते । ततश्च पाठ्यक्रमे पूर्णे जाते सति अग्रिमे (प्रायः पञ्चदशे) सप्ताहे
परीक्षा भविष्यति ।
Taught by
Shailesh Kumar Tiwari, डॉ० शैलेशकुमारतिवारी